قلم را روی زمین بگذارید و وارد دنیای تجسم شوید. اینجا -در دنیای سینما- فوت‌وفنِ تبدیل چند تصویر ثابت و ساکن به نماهای متوالی را می‌بینید. با خواندن این کتاب نگاهی متفاوت به مقولۀ سینما، کارگردانی و چینش صحنه‌ها پیدا می‌کنید. اشتباه نیامده‌اید! هنوز دربارۀ پی‌نما و طراحی صحبت می‌کنیم اما این بار به دنیای کارگردانی سرک می‌کشیم تا نقاطی مشترک میان مهارت‌های فیلم‌سازی و پی‌نماگری بیابیم.
یک پیشنهاد: قبل از شروع کتاب یک اتفاق سادۀ روزمره را در ذهن بیاورید و در قالب فیلم‌نامه روایت کنید. مثلاً رفتن به خرید یا صحبت با تلفن و یا هر کار معمولی دیگری. در هر فصل با توضیحات نویسنده همان داستان را بازنویسی کنید و کاربرد نکات جدید را ببینید.
نما به نما با سینمای کاغذی
- معرفی کتاب
طبعاً یک طراح پیش از ترسیم کامل اثر خود تصور و تجسمی از آن دارد و با ارزیابی نتیجۀ کار دربارۀ خلق اثر تصمیم می‌گیرد. با این وصف، صاحب ایده باید از قدرت تجسم بالایی برخوردار بوده و امکان جابه‌جایی ذهنی نماها و سیر داستان را داشته باشد. این کار باید حساب‌شده و از روی منطق داستانی باشد. بخش اول این کتاب در فصول متعدد به انواع کاربردهای طراحی قبل از آغاز تولید فیلم پرداخته و مثال‌هایی از فیلم‌های سینمایی با صحنه‌های پرجزئیات آنها آورده است.
بخش اول: فرایند تجسم
صفحۀ ۱۴
تجسم از جنبۀ عملی، کنش متقابل دو گونه فعالیت است: بی‌واسطگی و تأمل. بی‌واسطگی در سینما عبارت است از تعیین محتوای نماها و ترتیب آنها در هر سکانس در فرایندی واحد و متوالی.
تأمل چیزی جز استراحت کافی میان بازنویسی‌های متعدد فیلم‌نامه، اصلاحات استوری‌بورد یا جلسات تمرین با بازیگران نیست. تأمل، فرایند ایجاد تعادل در رابطۀ نزدیک و زیاد فیلم‌ساز با مصالحی است که عامل بی‌واسطگی را تولید می‌کند.
نویسنده که به عنوان فیلم‌ساز نیز شناخته می‌شود بعضی از مراحل تولید فیلم‌های فاخر تاریخی یا تخیلی را در کتاب آورده و شرح وظایف افرادی که در پروژه‌های عظیم سینمایی به کار گرفته می‌شوند را بیان کرده است. از جمله طراح صحنه، کارگردان هنری، تصویرگر فیلم و… در این قسمت کاربرد تخصص‌های مختلف رشتۀ طراحی در سینما جالب توجه است.
از جملۀ این تخصص‌ها معماری است. طرح زیر مثالی از نقشه‌های مورد نیاز عوامل صحنه برای انتخاب یا بنای ساختمان محل فیلمبرداری است. البته می‌توان از این طرح‌ها برای فضاسازی با جلوه‌های ویژه نیز بهره برد و بسته به زمان و مکان مورد نظر (موضوع تاریخی، باستانی یا امروزی) هر طرح می‌تواند کلی یا دارای جزئیات باشد.
نمونۀ طراحی نقشۀ کف یا پلان
تصویرگری فیلم، صفحۀ ۲۰
تصاویری که اعضای بخش هنری می‌کِشند به سه گروه عمده تقسیم می‌شوند:
- تصاویر مفهومی و طرح نهایی: از این تصاویر برای توصیف و تشریح اجزای تولید مانند دکورها، لباس‌ها، گریم و جلوه‌های ویژه استفاده می‌شود.
- نقشۀ کف یا پلان، نقشۀ نما، نقشه: این‌ها توصیفاتی بسیار فنی‌اند شامل مشخصات دقیق تمام چیزهایی که باید ساخته شوند.
- طرح تداومی و استوری‌بورد: این‌ها تابلوهایی متوالی‌اند که ترکیب‌بندی هر نما و ترتیب نماها در هر صحنه را نشان می‌دهد.
استوری‌بورد یا فیلم‌نامۀ مصور به عنوان قالب حد واسط میان نقاشی و انیمیشن، نماهای دوربین را به تصویر می‌کشد و تصور اولیه‌ای از فیلم‌نامه به دست می‌دهد.
طراح استوری‌بورد می‌تواند با در نظر گرفتن چند زاویۀ محتمل برای یک صحنه، امکان انتخاب بهترین زاویۀ دوربین و حرکت اجزای صحنه را برای کارگردان فراهم کند. به کمک طراحی استوری‌بورد، زمان فیلمبرداری در فیلم پرهزینه مدیریت می‌شود و گاهی این طرح‌ها در قالب مستقل کتاب هنری[۱] فیلم منتشر می‌شود.
نمونۀ استوری‌بورد
صفحۀ ۶۵
پس از تهیه استوری‌بورد برای بخش اعظم فیلم‌نامه، کارگردان به چنان درک روشنی از تداوم دراماتیک داستان می‌رسد که فیلم‌نامه هرگز قادر به تحقق آن نیست. به علاوه فرایند تجسم روی کاغذ تکنیکی است برای ایجاد و پرورش ایده‌های نو، نه به دست دادن طرحی قطعی برای گروه تولید که باید حتماً در صحنه از آن پیروی شود.
بخش دوم: تحلیل روابط زمانی و معنایی نماها
صفحۀ ۱۱۹
فیلم‌ساز باید پس از تعیین غالب محل‌های فیلمبرداری منظری عمومی از فیلم خود به دست بیاورد. به دلیل آن‌که مرحلۀ پیش‌تولید جزییات بسیار زیادی دارد، کارگردان ممکن است دید خود را نسبت به ضرباهنگ و حال و هوا و قوس بصری داستان تا آنجا که به محل‌های فیلمبرداری مربوط می‌شود از دست بدهد. فیلم‌نامۀ مصور کمکی است به فیلم‌ساز تا تصوری از تداوم بصری کل فیلم به دست آورد.
برای چیدن نماها باید چند ایده را بررسی و بهترین آنها را انتخاب نمود. نویسنده منطق روایی را با مثال‌هایی مورد بررسی قرار می‌دهد و در فصلی تحت عنوان تدوین، امکان چینش صحنه‌ها را از چند زاویه مطرح می‌کند.
در واقع بیش از آن که تدوین را یک تکنیک دیجیتال در خارج از فضای داستان بدانیم باید آن را ابتکار در دیدن نماهای کلیشه‌ای نامید. استیون کتز گره‌های داستانی ریز و درشت را به سؤالاتی که با دیدن صحنه در ذهن بیننده ایجاد شده و در نماهای بعدی به دنبال پاسخ آن‌هاست تشبیه می‌کند و برای هر اتفاق چندین سؤال و جواب با ترتیب و ترکیب‌های مختلف مطرح می‌کند. این نوعی مسابقۀ آفرینشگری است که برنده داستانش را به شیوۀ جذاب‌تری روایت کرده است.
در بخش سوم به تنظیم صحنه پرداخته می‌شود و به اغلب نکاتی که قبل از فیلمبرداری باید تعیین نمود اشاره می‌شود. عنوان کتاب یعنی کلمۀ «نما» یا «شات» به معنی حرکت دوربین در تعقیب سوژه در همین بخش شرح داده شده است. این بار نیز انواع روایت از زاویۀ قاب‌بندی بررسی می‌شود. خواننده می‌تواند از نیمه‌های هر قسمت کتاب را ببندد و هر چه خوانده روی داستان شخصی‌اش پیاده کند. در ادامه صحنه‌پردازی نماهای گفت‌وگو توضیح داده می‌شود.
بخش چهارم حاوی نکاتی عملی‌تر و معطوف به تصویربرداری است و بیش از متن با تصاویر کتاب سروکار خواهید داشت. نگاه کارگردانی در این بخش نیز منعکس شده و توضیح نحوۀ طراحی نماها نقطۀ تمرکز نویسنده است.
- معرفی نویسنده
استیون دی. کتز فیلم‌ساز و نویسندۀ آمریکایی، معاون ارشد خلاقیت در یک شرکت پویانمایی چینی است. او پیش از این کارگردان/نویسندۀ یک استودیو در نیویورک بوده و همچنین برای پویانمایی شخصیت و جلوه‌های ویژه در بزرگترین استودیوی گرافیک کامپیوتری نیویورک مشهور شد. وی در کارنامۀ فیلم‌سازیش جوایزی از چند جشنوارۀ فیلم از جمله هیوستون، هوریزون، ایمجینا و … دارد. کتاب او «نما به نما» پرفروش‌ترین کتاب از یک کارگردان فیلم است که به پنج زبان ترجمه شده است.
- انتشارات
مایکل ویز پروداکشنز در دهۀ ۷۰میلادی به عنوان شرکت فیلم‌سازی تأسیس شد اما به نشر کتاب‌های آقای ویز و بعدها سایر نویسندگان پرداخت. کتاب‌های این انتشارات به حوزۀ فیلم‌سازی مرتبط هستند و برخی از نمونه‌های آن به چندین زبان ترجمه شده و فروش بالایی داشته‌اند. آقای ویز مدعی است کتاب‌هایی که منتشر می‌کند نکات تازه‌ای به افراد می‌آموزد که آنان را در عرصۀ فیلم‌سازی یا نویسندگی به موفقیت می‌رساند.
- مترجم و ناشر ایرانی
محمد گذرآبادی نویسنده، مترجم و مدرس فیلم‌نامه‌نویسی متولد سال ۱۳۴۵ است که تحصیلات خود را در رشته‌های کارگردانی و سینما گذرانده است. او دو بار جایزۀ بهترین مترجم سال (جایزۀ قلم زرین) را از خانۀ سینما دریافت داشته و از سوی خانۀ کتاب و کانون فیلم‌نامه‌نویسان نیز جوایزی به وی تعلق گرفته است. آقای گذرآبادی بیش از عنوان ۴۵کتاب تألیف یا ترجمه نموده و جلد دیگری از همین نویسنده با عنوان متفاوت «نمای متحرک» را نیز این مترجم و ناشر به چاپ رسانده‌اند.
انتشارات بنیاد سینمایی فارابی زیرمجموعۀ این بنیاد است که با نشر کتاب و فصلنامه در موضوعات مرتبط با سینما فعالیت می‌کند. سایر کتاب‌های این انتشارات را اینجا ببینید.
فاطمه محمدی
[۱] Art Book